Phải biết mình là ai!

Điều còn lại - Ảnh: Nguyễn Quang Tuấn

[Marketing3k.vn] “Phải biết mình là ai chứ!” Không nhớ rõ câu này xuất hiện trong hoàn cảnh nào, từ bao giờ - hình như trong một tiểu phẩm hài hay một bộ phim truyền hình gì đó, chiếu cách nay chừng bốn năm năm thì phải. Cái đáng chú ý là một khẩu ngữ trong đời sống hàng ngày đi vào tác phẩm rồi lại trở nên phổ biến.

Dù có thể nằm ngoài chủ ý của tác giả kịch bản, nhưng câu khẩu ngữ đẫm vị bỡn cợt này lại nêu ra chính xác một yêu cầu về nhận thức / tự nhận thức, một yêu cầu về ứng xử đầy khôn ngoan. Biết mình là ai, người ta có thể đạt thành công tối đa với một mức đầu tư tối thiểu, hoặc ít ra, tránh được những tổn thất không đáng có. Không biết mình là ai, khỏi phải nói, hàng loạt chuyện rắc rối có thể xảy đến.

Vấn đề của xưa và nay

Chẳng phải đến bây giờ cái yêu cầu “phải biết mình là ai” mới được đặt ra. Từ xa xưa, trong Đạo đức kinh của người Trung Hoa đã có câu: “Tri nhân giả trí, tự tri giả minh” (kẻ biết người được gọi là trí, kẻ tự biết mình được gọi là minh). Binh pháp (cũng của người Trung Hoa nốt) có thêm câu: “Tri kỷ tri bỉ bách chiến bách thắng” (biết người biết ta trăm trận trăm thắng). Yêu cầu
là như vậy, nhưng thực hiện được yêu cầu đến đâu lại là một chuyện khác. Vì cả trăm ngàn nguyên nhân khác nhau mà chủ thể của hành vi nhận thức / tự nhận thức - khá đa dạng, đó có thể là một cá nhân, một nhóm xã hội, một tổ chức hội đoàn, hoặc thậm chí một cộng đồng quốc gia dân tộc - đôi khi (nếu không muốn nói là rất thường khi) không biết mình là ai. Ngày xưa, các bậc khai quốc công thần, sau khi đã giúp rập hoàng đế lên ngôi, thường ông nào chạy thì sống, ông nào ở lại thì chết. Những ông chết vì không tìm đường mà chạy là những ông quá tin vào tấm lòng đồng cam cộng khổ cũng như sự trân trọng tình nghĩa huynh đệ của đấng con trời. Các ông không biết rằng đối với ngôi tôn quân thì chính các ông, bằng công tích và uy vọng có khi ngang ngửa hoàng đế, là đối tượng cần phải bị tiêu diệt càng sớm càng tốt. Thế gọi là không biết mình là ai. Chuyện xưa là vậy, chuyện nay thế nào? Thì đấy, trong đợt xét tặng danh hiệu Nghệ sỹ nhân dân, Nghệ sỹ ưu tú cách đây vài năm, có mấy vị đạo diễn truyền hình cũng rắp ranh bắn sẻ, lăm le chộp lấy cái vinh dự này làm đồ trang sức, nên mới đưa vào hồ sơ cá nhân cả một mớ phim tài liệu được giải của liên hoan truyền hình toàn quốc, gửi đi. Các vị quên mất rằng, về bản chất, đó là tác phẩm báo chí chứ không phải tác phẩm nghệ thuật, rằng các vị là nhà báo chứ không phải nghệ sỹ - nhà báo về mảng văn nghệ thì cũng vẫn là nhà báo. Có thể do Nhà nước ta chưa xây dựng quy chế phong tặng danh hiệu Nhà báo nhân dân, Nhà báo ưu tú nên mấy vị đó thấy sốt trong ruột, chẳng đặng đừng mà “đá lấn sân” cánh nghệ sỹ chăng? Thế nào đi nữa thì đó cũng là biểu hiện của sự không biết mình là ai. Lại nữa, ở cơ quan báo hình, một biên tập viên - vốn thuộc vào kiểu biên tập viên nổi tiếng cả đời không viết nổi cái tin 200 chữ nếu không dùng đến tuyệt chiêu sao chép cắt dán copy paste, chạm đến cái gì cũng phải hỏi và hỏi cái gì thì cũng “á ớ u ơ ngọn bút chì” - được sếp, không rõ vì lý do chi, cứ khen nức nở như ngô cười trên chảo nóng. Mãi, thì rồi đến một ngày biên tập viên ta cũng ăn nói cư xử cứ như người vừa giành giải báo chí Pulitzer danh giá vậy, làm cho khối kẻ vừa tức vừa buồn cười, hoặc tức xong rồi buồn cười. (Chuyện này khiến tôi nhớ đến chuyện bà mẹ của Mạnh Tử hay Tăng Sâm gì đó: nghe người ta nói con mình giết người đến lần thứ ba, dù rất mực tin tưởng con, bà cũng phải chột dạ mà buông khung sợi đứng dậy đi xem thực hư thế nào. Tôi mạn phép gọi đó là trường hợp không biết mình là ai do phải chịu sự tác động liên tục của các loại thông tin gây nhiễu).

Ví dụ về chuyện không biết mình là ai ở cấp ngoài / vượt qua cá nhân thì càng nhiều như cát sông Hằng, nhưng chỉ xin được nói hai chuyện. Thứ nhất, hãy thử nhìn một lượt các tổ chức hội đoàn, các cơ quan sở mỏ thuộc đủ các thể loại ban ngành: ở đâu cũng thấy đơn vị thi đua, ở đâu cũng là tiên tiến xuất sắc (đến mức người ta phải tự nhủ rằng anh nào không được mấy cái danh hiệu này chắc phải thuộc hàng thú quý hiếm có tên trong sách đỏ). Nếu tình hình tốt đẹp thế, vậy hà cớ gì báo chí hàng ngày cứ khủng bố người đọc bằng cách trưng ra hàng lô collection các thua lỗ, yếu kém, sai sót, vi phạm, thảm họa v.v... trong tất cả các lĩnh vực kinh tế, y tế, giáo dục, khoa học, thể thao, văn hóa nghệ thuật v.v...? Báo chí “tố điêu” chăng, hay là các tổ chức hội đoàn các cơ quan sở mỏ nọ, do không biết mình là ai nên đã liều mình như chẳng có, bằng mọi giá xin cho mình những danh hiệu tiên tiến xuất sắc kia? Thứ hai, hãy nhìn vào một đất nước có xuất phát điểm là một nền sản xuất lạc hậu, sau vài chục năm mới đạt ngưỡng GDP là 1.000USD/người/năm, thế mà nhà trường vẫn ra rả dạy trẻ con rằng “đất nước ta rừng vàng biển bạc”, thì chẳng là không biết mình là ai đó sao? Điều nguy hại của sự không biết mình là ai này, về sau thế nào không nói trước được, nhưng nhãn tiền đã có thể thấy ngay một hiện tượng mà các quốc gia phát triển nhất trên thế giới hiện nay không anh nào dám chơi: sẵn rừng ấy biển ấy và đủ các tài nguyên khác, cứ việc xắn ra hút lên mà bán cho nước ngoài theo kiểu nguyên liệu thô, lúc nào tài nguyên cạn kiệt sẽ tính tiếp! (Ai đó sẽ cãi: nếu không làm như vậy, còn lâu GDP mới đạt ngưỡng 1.000 USD / người / năm, thật đúng là lý luận của kẻ “không biết mình là ai”! Đến đây thì rõ là câu chuyện đã đi vào ngõ cụt, chẳng thể bàn tiếp được nữa).

Biết mình là ai - một năng lực

Biết mình là ai, không bàn cãi gì nữa, đó là một năng lực chỉ có ở những đầu óc sắc bén, tỉnh táo, không rơi vào mê lú, không bị huyễn hoặc hoặc tự huyễn. Biết mình là ai cũng tức là biết người khác là ai, biết mình là ai với điều kiện biết người khác là ai (cái này làm tiền đề cho cái kia, hãy nhớ tới một ý của Karl Marx khi ông nói nhìn vào người khác như nhìn vào tấm gương để nhận ra chính mình). Cổ sử Việt Nam, tốt lành thay, đầy rẫy những tấm gương biết mình là ai rất sáng giá, rất đáng cho kẻ hậu sinh phải học tập. Lê Thái Tổ là một ví dụ. Vị hoàng đế khai triều Hậu Lê này, ngay sau cuộc kháng Minh và trước khi xuống tay với những đệ nhất công thần như Trần Nguyên Hãn, Phạm Văn Xảo v.v... là người đã “chỉ đạo” Nguyễn Trãi thảo ra hai bản văn cực kỳ quan trọng: Bình Ngô đại cáo và Biểu cầu phong. Bình Ngô đại cáo - áng thiên cổ hùng văn của nước Nam - trên một phương diện nào đó, là bản luận tội quân xâm lược nhà Minh thật đanh thép. Và, điều này mới đáng nói: người “đứng tên” trong bài cáo (Lê Thái Tổ) coi chúng “không là cái gì”! Các tướng Minh như Trần Trí, Sơn Thọ, Lý An, Phương Chính, Liễu Thăng, Mộc Thạch, Vương Thông v.v... đều hiện lên như đồ bỏ. Đến hoàng đế Tuyên Tông nhà Minh cũng bị xem thường: “Thằng nhãi con Tuyên Đức...”. Thế nhưng, trong Biểu cầu phong dâng lên “thằng nhãi con” ấy thì lời lẽ lại như sau: “Cúi nghĩ hoàng đế bệ hạ là bậc thánh thần văn võ, trí tuệ thông minh, đức hiếu sinh đây đó thấm đều, lòng nhất thị xa gần không khác...”. Không luận tội như trong bài cáo, giọng điệu của bài biểu là giọng điệu nhận tội và năn nỉ xin tha tội: “... tất xá cho thần tội lỗi như núi gò, tất tha cho thần hình phạt bằng phủ việt, để cho thần được giữ đất cõi Nam, nộp cống cửa khuyết. Như thế thì không những là may mắn cho một mình thần, mà cả nước thần, không ai là không vui mừng nhảy nhót, cảm đội nhân đức của bệ hạ, chẳng khác gì khí xuân làm tươi cỏ héo, gió ấm làm tan nước đông vậy”. (Phan Huy Chú. Lịch triều hiến chương loại chí, bản dịch của Viện Sử học, NXB Giáo dục, 2008. Tập II, trang 544). Không có gì khó hiểu trong chuyện này cả. Bình Ngô đại cáo là ta viết cho ta, tất phải đanh thép hào sảng cho nức lòng dân lính cả nước. Biểu cầu phong là ta viết cho địch, tất phải nhún mình khép nép để xoa dịu nỗi đau thua trận của một đế quốc thực ra mạnh hơn ta gấp trăm lần. Biết người là ai, biết mình là ai và biết ứng phó một cách mềm dẻo hợp lý, Lê Thái Tổ đã tạo những tiền đề quan trọng để kể từ năm Đinh Mùi 1427, nước ta có tới hơn 350 năm không xảy ra can qua với ông láng giềng phương Bắc đầy tham vọng bá quyền (xin lưu ý: đây là khoảng thời gian hòa bình kỷ lục trong lịch sử Việt Nam).

Đức Thái Tổ Cao hoàng đế của nhà Nguyễn (Gia Long) là một ví dụ khác. Ai cũng biết ông vua này đã phải khổ sở điêu đứng đến thế nào trong thời gian đầu của cuộc chiến với Tây Sơn. Quân đội của ông mạnh dần lên, quân bình được, rồi chiếm ưu thắng trước quân đội Tây Sơn là nhờ vào rất nhiều nguồn lực, trong đó không thể không kể đến sự giúp sức của những người châu Âu, mà giáo sỹ thừa sai - Cha Cả Pierre Joseph Georges Pigneau de Béhaine (Bá Đa Lộc) là người có công lớn nhất. Quan hệ giữa Gia Long và Pigneau không phải lúc nào cũng xuôi chèo mát mái, nhưng ở thời điểm nào thì ông vua Việt Nam cũng cho thấy ông rất biết mình là ai và mình cần phải làm gì với vị cố đạo Tây dương mắt xanh mũi lõ. Thoạt đầu, Pigneau là chiếc cầu nối Gia Long với phương Tây để mua tàu thuyền, vũ khí, tuyển mộ các cố vấn quân sự, thậm chí xin cầu viện quân đội Pháp (riêng kế hoạch này không thành). Bởi thế mà Pigneau rất được trọng thị (Gia Long từng dặn hoàng tử Cảnh: “Thầy còn là bậc trên cả ta là cha của con”), việc truyền đức tin Thiên Chúa của ông ta cũng thuận lợi. Thế nhưng, khi hiệp ước Versailles mà Pigneau đại diện Gia Long ký với chính phủ Pháp chỉ có giá trị của một tờ giấy lộn, khi Gia Long biết quá rõ rằng sức mạnh thực sự của mình nằm ở sự giúp rập của đám văn thần võ tướng da vàng (người Việt, người Chăm, người Kh’mer, người Minh hương), tình hình đã trở nên khác hẳn: Gia Long đòi xem xét lại vấn đề tự do truyền đạo với Pigneau, thậm chí còn bắt một viên quan theo đạo Thiên Chúa phải lạy bàn thờ các tiên vương với một câu hăm dọa:“Ngươi có muốn ta gửi ngươi sang Xiêm cho Phật vương bắt lạy Phật không?” Hài hước nhất là chuyện xảy ra khi Pigneau qua đời (1799). Để thể hiện sự tiếc thương với thái tử thái phó Bi Nhu quận công, triều đình Gia Định đã tổ chức một tang lễ thật trọng thể, nhưng không phải kiểu tang lễ cho một giáo sỹ Thiên Chúa. “Với những trống và kèn, quân nhạc Việt Nam và Campuchia, pháo hoa và pháo thăng thiên của đoàn hộ tống gồm 12.000 quân và 120 voi đưa Bi Nhu quận công về nơi yên nghỉ cuối cùng, với những cỗ tam sinh và rượu thịt ê hề đưa lên cúng thái tử thái phó, triều đình Gia Định quả đã giáng một đòn nặng vào nghi lễ Thiên Chúa giáo. Không lạ gì mà sau khi làm lễ cầu hồn và hạ huyệt xong, các giáo sỹ đều lập tức rút lui với một tâm trạng buồn rầu mà bất lực” (Cao Tự Thanh, Nho giáo ở Gia Định, công ty Saigon Media và NXB Văn hóa Sài Gòn, trang 121). Không hề có chuyện Gia Long nhầm lẫn: trong con mắt một bậc đế vương đầy quyết đoán như Gia Long, Pigneau là một “kẻ sỹ” nước ngoài đã tự nguyện làm bề tôi và có công với bản triều, và chỉ vậy thôi, ở đây không tồn tại một Pigneau - chính khách Thiên Chúa giáo.

Phải biết mình là ai chứ! Nói thì dễ, nhưng làm được thì không dễ chút nào. Mặt khác, đến một lúc nào đó, khi trong đời sống người ta sẽ không còn chế giễu hoặc nhắc nhở nhau rằng “phải biết mình là ai chứ”, chắc hẳn đó sẽ là một thứ đời sống đóng hộp mất rồi.

Theo Hoài Nam - ĐaiBieuNhanDan